Murat Ümit Hiçyılmaz
Şömine ismi Fransızca kökenli bir kelime olup, mekânları ısıtmak ve bazen yöresel olarak yemek pişirmek vb. amaçlarla içinde ateş yakılan bir bölmeye sahip olan mimari yapı öğesidir. Yakılan ateşten çıkan dumanın doğrudan dışarı atılması düz bir baca sisteminin kurulması ile sağlanır.
Şöminelerin insanoğlunun yaşamında ateşin kullanılmaya başlandığı çok eski çağlardan bu yana var olduğu sanılmaktadır. Eski dönemlerde yerlere kazılan çukurlar biçiminde kullanılan şöminelerde yakılan ateşin dumanları yapının tavanına delikler açmak suretiyle oluşturulan ilkel bacalardan atılırdı. İki katlı evlerin ilk yapıldığı dönemlerde bile bu teknolojinin kullanıldığı şömineler aynı zamanda yapıların dış kesimlerinde de yer almaya başladı. 1678 yılında İngiltere Kralı II. Charles'ın yeğeni Prens Ruppert'ın şöminelerde hava akımı ve bugünkü baca sistemini geliştirmesi ile şöminenin tarihinde ilk büyük devrim gerçeklemiş oldu.
Şöminenin Türk kültüründe eski yeri “Ocak” şeklindedir. Orta Asya yaşam kültüründe otağın ilerisinde ocak yeri bulunurdu. Ocaktan oluşan köz içerde mangal denen bakraçlara alınır ve böylece otağın ısıtılması sağlanırdı. Yerleşik hayata geçişle birlikte söz konusu ocaklar evlerin iç kısımlarında yer almaya başladı. Ocak, yemeklerin pişirilmesi ve evin genel ısınması için tasarlanıyordu. Ancak zamanla gösterişli büyük evlerde ocak ve mutfak yerinin ayrılması, mutfak dışında ana oturma yerinde ayrıca bir ısınma zarureti doğurdu ve bu da beraberinde günümüz şöminelerinin kullanımına zemin hazırladı.
Doğu Karadeniz yöresinde de ilk ilkel şömineler tamamen ısınma ve yemek pişirme amaçlı idi. Ancak özellikle 1800’lü yıllardan sonra ahşap evlerin yerini taş duvarlı konakların alması, ısınma problemini daha ciddi bir sorun haline getirdi. Bu da belli başlı odalara şömine koyulması sonucunu doğurdu.
Şömine Taşlarının Kullanım Alanları
Şömine taşlarına yöremizde eski bütün konaklarda, serender altlarında, avlularda, camilerde ve hatta ahırlarda dahi tesadüf edilebilmektedir. Özellikle gösterişli devasa konaklarda birden çok şömine taşı bulunmakta idi. Konaklarda öncelik elbette evin baş odasında, yani evin reisinin odasında bulunuyordu. Baş odalarda bulunan şömineler aynı zamanda ebat olarak en büyük ve sanatsal açıdan zengin motifler barındıran şöminelerdi. Diğer odalarda kullanılan şömineler daha basit ve küçük ebatlı oluyordu.
Konaklarda ayrıca misafir odalarında şömine kullanımı da yaygın bir gelenektir. Burada amaç yabancı bir misafirin en iyi şekilde ağırlanması idi. Bazı konakların bu tür misafir odaları avluda bulunan serenderin altında tasarlanmıştı. Bu tip serender altlarındaki odalarda şömine taşı ekseriyetle unutulmayan bir detaydı. Odalardaki şömineler elbette ki tamamen ısınma ve keyif amacı ile döşenen dekoratif öğelerdi.
Yöremizde camilerde eğitim yeri olarak kullanılan bölümlerde de şömine taşı kullanıldığı görülmektedir. Burada amaç çok soğuk zamanlarda cemaatin yada talebelerin ısınması amacıyladır. Bazı yüksek kesimde yerleşik konakların ahırlarında bile şömine taşlarının kullanımına tesadüf edilmiştir. Burada amaç soğuk kış dönemlerinde hayvanların ısınmasını sağlamaktı.
Şömine Taşlarının Parçaları ve İşçiliği
Şömine taşları genel olarak üç bölümden oluşmaktadır. Bunlar; ana gövde, ayak sütunları ve bacadır. Bazı şömine taşlarında bunlardan başka ana gövdenin üst kısmına oturtulan saçak şeklinde çıkıntı kısımlar da mevcuttur.
Şömine taşları yöremizde birkaç istisna hariç yontulmaya ve işlemeye müsait özel bir taştan imal edilmektedir. Bütün bir taşın narin bir şekilde kırılması ile ana gövde kabaca elde edildikten sonra, özel aletlerle taş yontulmakta ve şöminenin görünecek olan ana yüzü düzleştirilmektedir. Ana gövde elde edildikten sonra yazı ya da işleme yapılacaksa daha titiz bir işçilik gerekmektedir. Bir şöminenin yaklaşık bir ay gibi sürede imal edildiği eski ustalarca ifade edilmektedir.
Şömine taşı kullanımı, yöremizde gösterişli konakların ve serenderlerin yapılması ile birlikte bir ayrıcalık ve gösteriş unsuru olmuştur. Bu durum beraberinde şöminelere, işlevine hiçbir katkısı olmadığı halde süsleme ve motif nakşetme sanatını doğurmuştur. Zengin ve itibarlı aileler, gösterişli ve türlü süslemeler barındıran devasa şömine taşları yaptırmıştır ve bu da yörede taş işçiliğini geliştirmiştir. Üstelik bu durum şömine taşlarına yazı yazılmasına ve tarih not düşülmesine kadar varmıştır.
Şöminelere uygulanan motif ve yazı nakşetme sanatı, genel olarak ana gövde üzerinde tatbik edilmektedir. Bu bazen ana gövdenin ortasında, bazen her iki yanında, bazen de tamamında olabilmektedir. Ana gövdenin bütün kenarlarına şerit şeklinde motif nakşedilmiş şömineler olduğu gibi, ayak sütunları ile birleşme bölgelerinde de süslemeler olabilmektedir. Yine de yöremizde bulunan şöminelerin büyük çoğunluğu sade bir görünüme sahiptir. Genel olarak ana gövdenin iç kenarlarında hafif bir çizgi motifi göze çarpmaktadır.
Sade görünümlü şömine taşı (Memiş Paşa konağı, Ortaklar (Başköy) Köyü, Çamlıhemşin)
1950 yapımı ay-yıldız motifli şömine taşı (Köprüköy (Timisivat) Köyü, Ardeşen)
Sade bir Şömine Taşı (Karakullukçu konağı, Akkaya (Pelergivat) Köyü, Ardeşen)
Serender altında 1901 tarihli türlü motifler barındıran kitâbeli şömine taşı (Bahar (Badara) Mah., Hemşin)
Üstün bir işçilik ürünü olan şömine taşı (Şevketbey Konağı, Çağlayan (Abu) Köyü, Fındıklı)
Değişik tamga ve semboller barındıran şömine taşı (Tatatoğlu konağı, Gürsu (Pishala-i Ulya), Fındıklı)
Türlü motif, sembol, süsleme ve yazısı bulunan şömine taşı (Akbucak (Mermenat) Köyü Camisi, Pazar)
İki sıra çapraz dilimli süsleme ile çevrilmiş şömine taşı (Abdullahoğlu konağı, Başköy (Petre) Köyü, Pazar)
Türlü motif ve sembol barındıran yeşil taştan yapılma şömine taşı (Rize Müzesi, Rize)
53Rize
