Doğu Karadeniz yöresine dair yapılmış olan eski tarihli seyahatler her daim ilgi çekici olmuştur. Hele de bu seyahatlerini yazıya döken seyyahların eserleri yöremizin bilinmeyen geçmişi hakkında önemli ipuçları barındıran güzide çalışmalar öne çıkmıştır. Bunlardan bazıları günümüz Türkçesine çevrilmiş olup, bu sayede yaklaşık iki bin yıl öncesine ait yer adlarını ve bir takım genel bilgileri öğrenebilmekteyiz. Bunlar içerisinde Arrianus’un Karadeniz gezisi birçok ilginç bilgileri muhteviyatında barındırmaktadır. M.S. 86 tarihinde İzmit’te doğan Arrianus, M.S. 111-113 yıllarında tüm Karadeniz’i baştanbaşa gezip Roma İmparatoru Hadrianus (M.S. 76-138)’a bir tür rapor hazırlayıp göndermiştir. İmparator adına Karadeniz sahillerini dolaşan, Roma’ya bağlı yerel yönetici ve askeri birlikleri denetleyen, coğrafi açıdan Karadeniz’in analizini çıkaran Arrianus, notlarını bir mektup halinde imparatora sunmuştur. Bu rapor günümüze kadar ulaşmış ve Murat Aslan tarafından Türkçeye de çevrilerek meraklıların hizmetine sunulmuştur. Ben Arrianus’un tüm raporunu burada anlatacak değilim lakin önemli ve ilginç bulduğum bir kısmını irdeleyip o günlerden bugüne bir köprü oluşturmaya çalışacağım. Arrianus’un notlarında en dikkatimi çeken şey, gemi ile ilerlediği tüm Karadeniz sahili boyunca nehirlerin o dönemki isimlerini ve birbirlerine olan mesafelerini zikretmiş olması. Bazı nehir adlarının ta o günlerden beri kullanıldığını görmek, gerçekten heyecan verici. Bazı şehir adlarının da o nehir adlarından geldiğini görüyoruz. Arrianus nehirler ve şehir merkezleri arasındaki mesafeleri çok eski bir Roma ölçü birimi olan “stadia” terimi ile belirtmiş. Günümüzde 1 stadia, yaklaşık 185 metrelik bir mesafeye denk geliyor. Trabzon’dan Batum’a kadar olan nehirler içerisinde Arrianus’un isimlerini belirttiği nehirlere ve aralarındaki mesafelere bir göz atalım. Tıpkı Arrianus’un yaptığı gibi Trabzon’dan doğuya doğru adım adım ilerleyelim: Trabzon merkezinden 180 stadia yani 34 km mesafede Hyssos nehri bulunuyor. Bu nehir günümüzde Sürmene Deresi’ne tekabül ediyor. Sürmene’de bu isim günümüzde kullanılıyor mu bilemiyorum. Bu nehirden 90 stadia (16 km) uzaklıktaki diğer nehrin ismiyse Ophis. Evet, doğru tahmin ettiniz, bu isim Of adının iki bin yıl önceki hali. Ophis nehrinden 30 stadia (5 km) doğudaki nehrin ismi ise Psykros’muş. Bu nehir Eskipazar’daki BaltacıDeresine tekabül ediyor. Günümüzde Of’a bağlı bir belde olan Eskipazar’da bu isim biliniyor mu, araştırmak gerek. Eskipazar’daki Psykhros nehrinden sonra Arrianus’a göre yine 30 stadia (5 km) mesafede Kalos nehri bulunuyor. Bu nehir şüphesiz İkizdere ve Kalkandere’den doğup gelen ve günümüzde İyidere olarak adlandırılan malum deredir. Zaten bu derenin eski adı olarak “Kalo + potamos” ismi halen daha kullanılmaktadır.
Potamos kelimesi zaten hemen hemen “dere”, Kalos da eski Yunanca’da “iyi” demek, yani bugünkü İyidere ismi bu kadim ismin Türkçeye çevrimiymiş. Devam edelim, Kalos nehrinden Doğu yönüne doğru 120 stadia yani 22 km uzaklıkta Rhizios ırmağı bulunmaktadır ki bu da Rize şehrine tekabül etmektedir. Yalnız Rize’de günümüzde elle tutulur bir nehir yoktur. Arrianus zannediyorum Ortapazar köyü dolaylarından doğup Rize Kalesi’nin yanından geçen küçük ırmağı da nehir olarak belirtmek zorunda kalmış çünkü bu ırmağın etrafına Rize Kalesi ve şehri kurulmuştu. Rhizios nehrinden 30 stadia (5 km) mesafede ise ismi günümüze kadar bozulmadan gelen Askoros deresi yer almaktadır. Bilmeyenler için değinmiş olayım, Askoros deresi yukarılarda Potamya ve Salarha derelerinin birleşimiyle meydana gelmiştir ve Gündoğdu mevkii ile Rize’yi ayıran malum deredir.Askoros’tan 60 stadia yani 12 km doğu yönünde Adienos nehri bulunmaktadır. Şüphesiz bu nehir de Çayeli ilçesi merkezinden denize kavuşan Senoz deresi olmalıdır. Kaldı ki burada Senoz isminin -ki bazı arşiv kayıtlarında Eksenoz olarak da geçer- Adienos isminden bozma olduğunu kuvvetle ihtimal görüyorum. Arrianus’a göre bu nehirden 180 stadia doğudaki (34 km) liman şehrinin adı Athena yani Pazar. Burada Çayeli-Pazar arası 34 km olarak verilmiş, ciddi bir yanılgı söz konusu. Diğer mesafelerde ciddiye alınmayacak 2-3 km’lik hatalar söz konusuydu ama burada 10 km’nin üzerinde bir hata var. Belki tercüme hatası olmuştur deyip yolculuğumuza devam edelim. Arrianus Athena şehir merkezinden 7 stadia mesafede Zogatos ırmağının bulunduğunu bildiriyor. Yaklaşık 1 km olan bu mesafeden bu nehrin günümüzdeki Hemşin deresi olduğu kesin olarak ortaya çıkıyor, zaten bu dereye Zoğa Deresi de deniyor. Bu arada Zoğa isminin o yıllarda Zogatos olarak geçtiğini de şaşırarak öğrenmiş oluyoruz. Ayrıca Hemşin deresi ile Athena merkezi arasında yaklaşık 1 km mesafe koymasından, Pazar ilçesinin en eski yerleşim yerinin Kız Kulesi ve eski liman civarı olduğunu anlıyoruz. Athena şehrinden 40 stadia (7 km) uzaklıkta Prytanis deresi bulunuyor ki bu da günümüzde Fırtına Deresi olarak bildiğimiz hırçın dereden başkası değil. Prytanis ismi sandığımız veya beklediğimiz gibi Fırtına anlamında değil, Eski Yunancada “hükümdar” demek yani benzerlik galiba tesadüf olmuş. Arrianus Prytanis deresinden bahsederken, bu derenin vadisinde Ankhilaos adlı bir kralın sarayından bahsediyor. Çalışmayı Türkçeye çevirip kitaplaştıran Murat Arslan’ın verdiği bilgilere göre Ankhilaos Roma’nın yöredeki en önemli vasal yöneticilerindendi. Fırtına Deresi üzerinde bir sarayı olduğuna göre, günümüzde Zilkale olarak bildiğimiz yapı ister istemez ilk olarak akla geliyor. Üstelik yöredeki Makhelones (Aynı dere üzerindeki Mekaleskirit köyünün ismini andırıyor değil mi?) adlı kavim bu krala tabi imiş.
Fırtına Deresinin 90 stadia yani 16 km doğusunda Pyksites ırmağı yer alıyor. Bu da neredeyse tam isabetle Fındıklı ilçesine tekabül ediyor. Fındıklı merkezde Piskala ve Abu olmak üzere iki büyük dere var, acaba bunlardan hangisi Arrianus’un notlarında yer almış diye düşünüce, isimden ötürü Piskala biraz daha ağır basıyor. Nedense Arrianus Ğere (Işıklı) deresini es geçmekle yetinmeyip Fındıklı’nın Abu (Çağlayan) ve Sümle (Sümer) derelerini de görmezden gelmiş. Çünkü Pyksites deresinden sonra araya yine 90 stadia (16 km) mesafe koyarak Arkhabis deresinin ismini zikretmiş. Arkhabis isminin bugünkü Arhavi olduğu zaten aşikâr. Arkhabis deresinden bir sonraki dere olarak 60 stadia yani 11 km mesafedeki Apsaros deresi ise Hopa’daki dereden başkası değil. Ondan sonra Arrianus Batum’a doğru coğrafi bilgiler vermeye devam ediyor ve Karadeniz’in kuzey kıyılarına doğru yöneliyor. Yaklaşık iki yıl boyunca Karadeniz’de seyahat ederek imparatoru için kapsamlı bir rapor hazırlayan Arrianus, ta iki bin yıl önceden aslında bize de eşsiz bir mektup gönderdiğinin şüphesiz farkında değildi.
Denizden yaptığı mesafe tahlilleri büyük oranda gerçek ölçülerle örtüşüyordu, bu durum yer adlarını günümüz adlarıyla eşleştirmede büyük bir kolaylık sağladı. Umarım bir gün tüm yer adlarının gizemi çözülür. Çünkü tarihin belgeye dayanmayan gizemli bölümü biraz da bu kadim yer adlarında saklı…
