Oluklarından Tarih Akan Çeşmeler

Murat Ümit Hiçyılmaz

Şöyle ki; tarihte kurulan ilk şehirler suyun konumuna göre şekillenmiştir. Gerek kent hayatında, gerekse kırsal yerleşkelerde özellikle içme suyunun ortak ihtiyaç olması, belli merkezlerde suyun insanlara sunumu sağlanmıştır. Coğrafi özelliklere göre bu durum bazen su kuyusu, bazen de çeşme olarak ortaya çıkmıştır.

Medeniyetin gelişmesi ile birlikte, oldukça ilkel olan çeşmeler belirli bir aşama kat ederek ciddi birer esere dönüşmüştür. Özellikle Selçuklu ve Osmanlı döneminde vücuda getirilen çeşmeler, bu anlamda dikkat çeken en güzide örneklerdir. 18.yy. sonrası Osmanlı Devleti’nde birer hayır eseri olarak yaptırılan çeşmeler, gördüğü toplumsal hizmetten ziyade, üzerinde barındırdığı sanatsal öğelerle de ön plana çıkmaktadır. Özellikle başkent İstanbul’da her mahallede adeta birbiri ile sanatsal açıdan yarışır nitelikte üst düzey çeşmeler yaptırılmıştır. Bu çeşmeler, heybetli görünümleri ile suyu insanlarla buluşturmaktan öte, mahalle dokusunun ve kültürünün oluşumunda özel bir yere sahip olmuştur. Bu nedenle bir çok tarihi çeşme, şiirlere, masallara ve sevdalık hikâyelerine malzeme olmuştur.

Tarihi Çeşmelerin Temel Bölümleri

Tarihi çeşmeler, görünüm olarak birbirinden farklı görselliğe sahip olsalar da temelde sahip oldukları bölümler aynıdır. Bu açıdan bir çeşme genel olarak dokuz bölümden oluşmaktadır. Bunlar;

Hazne: Suyun depo edildiği yerdir.
Çatı: Hazneli çeşmelerin üzerini kapatan bölümdür. Buna bir de saçak eklenebilir.
Kitabe: Çeşmenin üzerinde çeşmeyi yaptıran kişinin adının ve çeşmenin yapılış tarihinin yer aldığı bölümdür.
Testi seti: Çeşmeden su alanların testilerini koyup dinlenebilecekleri bölümdür.
Kemer: Çeşmenin ön cephesinde yer alan kavisli bölümdür.
Lüle: Ayna taşı üzerindeki deliğe takılan su borusudur.
Ayna taşı: Üzerine musluk ya da lüle takmak amacıyla yapılan bölümdür.
Yalak: Çeşmede akan suyun toplandığı bölümdür.
Su içme musluğu: İnsanların üzerini ıslatmadan su içebileceği küçük musluktur.

Osmanlı döneminde Rize gibi merkeze uzak ve bol yağmurlu bir memlekette dahi elle tutulur bir çeşme kültürü oluşmuştur. Memleketimiz her ne kadar bol yağışlı ve akarsuların çok olduğu coğrafik bir konuma sahip olsa da, günümüzdeki gibi her evin içine suyun ulaştırılması imkansızdı. Bu yüzden ihtiyaç duyulan her yerde basit ya da gösterişli bir çeşme mutlaka yapılmıştır. Şehir merkezlerinde hayır eseri olarak yaptırılan mahalle çeşmelerine sıkça rastlamak mümkündür ve bu konu ile alakalı onlarca araştırma ve kültür çalışmaları yapılmıştır. Ancak rakım olarak yüksekte kalan ve ulaşım güçlüğü çekilen kırsal bölgelerdeki çeşme ihtiyacı pek fazla irdelenmemiş bir husustur.

Bu makalede Rize’nin Pazar, Hemşin, Ardeşen ve Fındıklı ilçelerinin iç kesimdeki köylerinde bulunan tarihi çeşmeler incelenmiştir. Kırsalda bulunan çeşmelerin, kurulma yeri açısından dört farklı özellik göze çarpmaktadır. Bunlar;

I.Köy içlerinde yerleşimin yoğun olduğu merkez mahallerde ortak kullanım amacı ile kent çeşmelerine benzer şekilde inşa edilmiş olan çeşmelerdir. Bu tip çeşmeler yoğun nüfus nedeniyle diğer türlere nazaran daha fazla kullanılmakta ve gösteriş açısından da daha fazla özellik arz etmektedir. Bu tür çeşmelere Ardeşen’in Tunca (Dutha) beldesindeki tarihi çeşme ile Pazar’ın Akbucak (Mermenat) köyünün Kokis mahallesindeki çeşme örnek olarak gösterilebilir. Tunca’daki çeşme; kitabesine göre 1883 yılında İbrahim ve Mustafa adında iki kişi tarafından yaptırılmıştır. Akbucak köyündeki çeşmenin kitabesinde ise sadece yapım yılı mevcut olup, buna göre 1898 yılında yaptırıldığı anlaşılmaktadır.

Ardeşen ilçesi Tunca beldesinde bulunan çeşme.

Pazar ilçesi Akbucak köyü Kokis mahallesinde bulunan çeşme.

II.Yoğun olarak işleyen bazı önemli yol ve güzergahlarda, gelen geçen yolcuların dinlenip su içmesi, atlarını ve diğer hayvanlarını sulaması maksadı ile yaptırılan hayır çeşmeleridir. Bu tip çeşmeler, genelde yerleşimin olmadığı ıssız ama konum olarak uygun bölgelerde tamamen hayır amacı ile yaptırılan eserlerdir. Bu tür çeşmelere Pazar’ın Başköy köyünde Kânlı mahallesi ile Taşköprü mevkii arasındaki tarihi Atina-Hemşin patikası üzerinde, Hemşin’in Yeniköy mahallesi Geleğli mevkiinde ve yine Hemşin’in Akyamaç (Tecina) köyünde tesadüf edilmiştir. Bu çeşmelerden Başköy’de bulunanda herhangi bir kitabe olmamasına rağmen, yöre insanının verdiği bilgilere göre Kânlıoğlu Derviş tarafından inşa edildiği rivayet edilmektedir. Geleğli mevkiindeki çeşme, oldukça deforme olmuş olan kitabesine göre 1912 yılında inşa edilmiş olup, hayvanlar için tasarlanmış yalağı ile dikkat çekmektedir. Akyamaç’taki çeşmede ise çok uzun bir mermer kitabe bulunmaktadır. Bu kitabenin günümüz Türkçe’sine tercümesi şu şekildedir;

Şöhreti miskalcı Keskimli Mustafa Ağa

Etmiş idi vasıyet kim mahluk ola reyyan

Sarf eyleyup delalet kim Muslihzadeler

Yapıldı işbu çeşme bâ lütf-ü Rabb-ı Mennan

Tahr ve taharru’da çün mahküm müşkilatdı

Muhtacdı böyle hayra hayevân hem hayli insan

Etdikçe nûş ey ataşân bu âb-ı nâbdan bir an

Bâni’ye hem dillere olun heman dua-hân

Tarih-i kadhi dolsun zıya dört kadre …dan

Vâkıf ola ilâhî âb-ı kevserden reyyan. 1323 [1905-06]

Akyamaç köyündeki çeşmeye ait kitabe.

Hemşin ilçesi Akyamaç köyündeki tarihi çeşme.

Pazar ilçesi Başköy köyü Taşköprü mevkiindeki tarihi çeşme.

Hemşin ilçesi Yeniköy mahallesi Geleğli mevkiindeki çeşme.

III.Köy camilerinin avlusunda hem çeşme, hem de abdest almak amacıyla daha çok caminin sorumluluğunu elinde bulunduran vakıf tarafından yaptırılmış olan hayır çeşmelerdir. Bu tip çeşmelere Fındıklı’nın Çağlayan (Abu) köyü Taşköprü mahallesindeki caminin avlusunda, Hemşin’in Ortaköy mahallesi cami avlusunda ve Pazar’ın Ortayol (Meleskur) köyü cami avlusunda rastlanmıştır. Çağlayan köyündeki çeşme kitabesine göre, Oflu Sankurtoğlu Yusuf Usta ve Terzizade Hasan Ağa tarafından 1867 yılında yaptırılmıştır. Bu çeşme günümüzde inşa edilen şadırvanın içinde saklı kalmıştır. Hemşin’in Ortaköy Camii avlusunda bulunan çeşme ise uzun kitabesinin sonundaki tarihe göre 1809 tarihinde inşa edilmiş oldukça eski bir çeşmedir. Pazar’ın Ortayol camii altında bulunan çeşme ise kısa kitabesine göre 1868 yılında yaptırılmıştır.

Fındıklı ilçesi Çağlayan köyü Taşköprü Camii avlusunda bulunan çeşme.

Hemşin ilçesi Ortaköy Köyü Camii avlusunda bulunan çeşme.

Pazar ilçesi Ortayol Köyü Camii altında bulunan çeşme.

IV.Bazı varlıklı ailelerin konak bünyesinde avluya yaptırılmış olan ve genel olarak hayır amacı taşımayan şahsi çeşmelerdir. Bu tip çeşmeler ailenin ihtiyacı olan suyu evin avlusuna kadar getirerek dönemine göre sahip olunan bir lüksü ifade etmektedir. Bu tip çeşmelere Fındıklı’nın Hara köyü girişinde Kavazoğlu konağının avlusunda, Hemşin’in Bilen (Tepan) köyü Mahmutoğlu konağının avlusunda tesadüf edilmiştir. Bahsi edilen Kavazoğlu çeşmesi kitabesizdir. Ancak Mahmutoğlu çeşmesi kitabesine göre 1892 yılında inşa edilmiştir.

Fındıklı ilçesi Hara köyü Kavazoğlu çeşmesi.

Hemşin ilçesi Bilen köyü Mahmutoğlu çeşmesi.