Yöre tarihi araştırmacıları için Osmanlı Arşivlerinde bulunan arşiv kaynakları arasında Nüfus Defterlerinin eşsiz bir yeri vardır. Yakın zaman içerisinde tasnifi yapılıp araştırmacılara sunulan Nüfus Defterleri, yöremiz tarihi açısından birçok yeni ve bir o kadar da ilginç olan bilgileri gün ışığına çıkarmıştır.
Bilindiği üzere Osmanlı İmparatorluğu ilk defa II.Mahmud döneminde 1831 senesinde genel bir nüfus sayımını yapma yoluna gitmiştir. Böylece bu iş için gerekli hazırlıklar yapılmış ve aynı yıl sayıma başlanmıştır. Nüfus sayımının sonuçları ikişer nüsha olarak tutulmuş ve bebekler dahil yaşayan bütün erkekler sayıma dahil edilmiştir. Trabzon eyaletinin nüfus sayımı Ethem Efendi’nin önderliğinde 1835 senesinde tamamlanabilmiştir. Bu nüfus sayımı sonucunda imparatorluk dâhilinde yaşayan Müslim ve Gayrimüslim nüfus oranı ortaya çıkmış ve dolayısı ile devletin potansiyel asker gücü de belirmiştir.
Nüfus defterlerinde ilimiz; Rize, Atina (Pazar) ve Hemşin kazaları olmak üzere 3 farklı defterle kayıt altına alınmıştır. Fındıklı ilçesi ise o tarihte Viçe adıyla Arhavi kazasına bağlı olan bir nahiye olarak kayıtlara geçmiştir.
Nüfus defterlerini araştırmacılar için mühim kılan en büyük özellik, muhtevasında barındırdığı detaylı lokal bilgilerdir. Zira bu kayıtlarda; kaza, nahiye, köy ve mahallelerin idari durum ve taksimatları, köylerde bulunan sülaleler, köylerdeki imam ve muhtar adları, tüm kişilerin yaşları, tipleri ve genel fiziki özellikleri, bütün fertlerin babaları ile birlikte adları, özürlülük durumları, zenginlik ve itibar seviyeleri, dini statüleri, gurbette bulunulan yer adları ve askere gidilen yerler belirtilmiştir.
En önemli özellik olarak kabul edilen sülale adlarının belirtilmesi durumu, ne yazık ki ilimizde Atina Nüfus Defteri ile sınırlı kalmıştır. Rize ile Hemşin kazalarına ait nüfus defterlerinde birkaç istisna hariç sülale ünvanları belirtilmemiştir. Atina ve Arhavi Nüfus Defterinde ise istisnasız bütün sülale adları belirtilmiştir.
Kayıtlarda şahısların fiziksel özellikleri belirtilirken genel olarak boy, sakal ve bıyık referans alınarak betimleme yoluna gidilmiştir. Boy özelliği için uzun boylu, orta boylu ve kısa boylu şeklinde üç ayrı sınıflandırma yapılmıştır. Sakal özelliği için kara sakallı, kır sakallı, kumral sakallı ve köse sakallı gibi betimlemeler tercih edilmişken bıyık için kara bıyıklı, sarı bıyıklı ve köse bıyıklı gibi ifadeler kullanılmıştır.
Nüfus sayımı bir bakımdan asker sayısının tespiti amacıyla yapıldığı için özürlülük halleri özellikle belirtilmiştir. Sıkça ifade edilen özürlülük çeşitleri, topal, çolak, sağır, kör, alil, yekçeşm, mazur, mecnun ve meczuptur.
Kayıtlarda dönemin güçlü derebeyi aileleri “vücûh-u hanedân” gibi betimlemelerle özellikle belirtilmiş olup, ayrıca şahısların dini statülerine hacı, hafız, hatip, imam, efendi, talebe gibi ünvanlarla işaret edilmiştir.
Nüfus sayımı esnasında askerde bulunanlar için Mansure’de ve Bahriye’de şeklinde kısa notlar düşülmüş, aynı şekilde gurbette bulunanlar için de Asitane’de, Bafra’da, Ankara’da gibi kısa bilgiler ilave olarak verilmiştir.
Sonuç olarak görüldüğü üzere Nüfus Defterleri muhteviyatı açısından eşsiz yerel bilgiler içermektedir, bu yüzden yöre tarihinin aydınlatılabilmesi için araştırmacılar tarafından tercümeleri yapılarak ivedilikle halkımızın beğenisine sunulmalıdır. Bu bakımdan komşu ilimiz Trabzon, “1840 Tarihli Akçaabat Nüfus Defteri”, “1834 Trabzon Nüfus Kütüğü”, “Of Nüfus Defteri 1834” ve “Sürmene Nüfus Defteri” adlı çalışmalarla büyük bir kültür adımı atmıştır. İlimizde ise Hemşin Nüfus Defteri, sevgili Mehmet Serdar Bekâr tarafından tercüme edilmiş, Atina Nüfus Defteri ise tarafımca Pazar ve Ardeşen ilçeleri olmak üzere iki ayrı kitap halinde basılmıştır. Arhavi, Fındıklı ve Hopa ilçelerinin tamamını kapsayan “Arhavi Nüfus Defteri”nin se günümüz Türkçesi’ne aktarımı devam etmektedir.
